Αριστερά και τέχνη

Η ερώτηση τέθηκε από το Σταμάτη Μαυροειδή στο πλαίσιο συνέντευξης με θέματα γενικότερης επικαιρότητας. Δημοσιεύτηκε στην ΑΥΓΗ της Κυριακής, 26.8.2007.

Αριστερά και πνευματικότητα, αριστερά και τέχνη ήταν κάποτε συνώνυμες έννοιες. Τι γίνεται σήμερα;

     Για ενάμισι σχεδόν αιώνα υπήρξε μια πολύ σημαντική παγκόσμια παράδοση, τα πιο ανήσυχα πνεύματα μέσα απ’ τις αναζητήσεις τους να διασταυρώνονται με τις ιδέες της Αριστεράς. Απ’ αυτή τη συνάντηση προέκυπτε μια αλληλεπίδραση που γονιμοποιούσε ιδέες, έργα τέχνης κι ανθρώπους. Η ίδια η τέχνη “μεγάλωνε” τόσο ώστε στο πλαίσιο της να χωράει, με ή όχι ουτοπικό τρόπο, δεν έχει σημασία, η ιδέα της ανθρώπινης απελευθέρωσης. Η καλλιτεχνική δημιουργία απελευθερωνόταν απ’ τ’ ασφυκτικά όρια της “τέχνης για την τέχνη” και πάλευε να συναντηθεί με το κοινό της. Οι καλλιτέχνες κατρακυλούσαν από τους κάθε λογής Παρνασσούς για να προσγειωθούν μέσα στη ζωή που πάντα, μίζερη ή εκτυφλωτική, είναι πολύ πιο συναρπαστική απ’ την οποιαδήποτε ιδεατή μούσα. Πολλοί απ’ αυτούς συστρατεύονταν με την αριστερά όχι μόνο μέσα απ’ το έργο τους, αλλά και με όλη τη ζωή τους. Ενώ στο κίνημα της αριστεράς το εγχείρημα για γνώση και αυτοσυνείδηση μπολιαζόταν με την αισθητική της απόλαυσης.

      Τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα σημαντικά ρεύματα του μοντερνισμού συναντήθηκαν με την αριστερά, με το εργατικό, επαναστατικό κίνημα. Στη Γαλλία και στο Μεξικό αυτή η συνάντηση σφράγισε το έργο και τη ζωή μερικών από τους μεγαλύτερους καλλιτέχνες στον κόσμο κι άλλαξε ριζικά τις παραδοχές μας στις εικαστικές τέχνες. Στη Γερμανία, πάλι, μ΄ εμβληματικές φιγούρες της τέχνης της Δημοκρατίας της Βαιμάρης τον Μπρεχτ, τον Γκρος, τον Ντιξ και τον Χάρτφιλντ, τον Βάιλ και τον Άισλερ, υπήρξε μια ολόκληρη γενιά νέων δημιουργών με ένα συλλογικό όραμα για την τέχνη και την κοινωνία. Ανασυνθέτοντας σε μεγάλο βαθμό ιδέες κι επιδράσεις απ’ το εξωτερικό, ιδιαίτερα της ρωσικής πρωτοπορίας, χρησιμοποιώντας ως όχημα όλες τις καλλιτεχνικές ανακαλύψεις όλων των κινημάτων του μοντερνισμού και κάνοντας χρήση ό,τι νεότερου τεχνολογικού μέσου, δημιούργησαν, στα λίγα χρόνια μέχρι να τα σαρώσει όλα η ναζιστική λαίλαπα, ένα νέο ρεαλισμό που άφηνε μεγαλύτερα περιθώρια στη φαντασία και την ουτοπία. 

     Αυτή η γενιά μετακίνησε σ’ ένα νέο, πολύ ευρύτερο και λιγότερο προσωπικό επίπεδο, το κίνημα του μοντερνισμού, το οποίο για πρώτη φορά άρχισε ν΄ αποκτά ακροατήριο μέσα στις λαϊκές μάζες. Ενώ την περίοδο της οχταετίας κατά τη διάρκεια και αμέσως μετά την Οχτωβριανή Επανάσταση η ρωσική πρωτοπορία σ΄ όλους τους τομείς της τέχνης, από το θέατρο, τη φωτογραφία και τον κινηματογράφο μέχρι τη λογοτεχνία, και σ΄ όλες τις εκφάνσεις της, από τους κυβοφουτουριστές και τους σουπρεματιστές – ο Μάλεβιτς ήθελε μάλιστα να ιδρύσει και πολιτικό κόμμα της τέχνης! – μέχρι τους κονστρουκτιβιστές, συναντήθηκε με το επαναστατικό εργατικό κίνημα σε συνθήκες απόλυτης ελευθερίας της καλλιτεχνικής έκφρασης. Αποτέλεσμα, πέρα απ’ όλα τ΄ άλλα, η παραγωγή σε μια κατεστραμμένη χώρα, εκείνα τα λίγα χρόνια, ό,τι πιο προωθημένου στον κόσμο σχεδόν σε κάθε τομέα της τέχνης.

    Αυτή η παράδοση εδώ στην Ελλάδα ανέδειξε τόσους σημαντικούς καλλιτέχνες από το μεσοπόλεμο, την Αντίσταση και τον εμφύλιο μέχρι τα χρόνια του ανώμαλου μετεμφυλιοπολεμικού καθεστώτος. Αυτή είναι η παράδοση που, όχι μόνο στην Ελλάδα, σχεδόν διακόπηκε πλήρως: Απτό αποτέλεσμα της νεοφιλελεύθερης ιδεολογικής αντεπίθεσης από το τέλος της δεκαετίας του ’70. Μέσα σε πλαίσια εμπορευματοποίησης των πάντων και πλήρους υποταγής του λόγου στην εικόνα, ιδιαίτερα την τηλεοπτική, η τέχνη σε μεγάλο βαθμό αναλώθηκε στο να δημιουργεί για τη διαφήμιση κατ΄ αναλογία μιας θραυσματικής κι αποξενωμένης σύλληψης της πραγματικότητας. Ενώ η σχέση του καλλιτέχνη με την πολιτική συρρικνώθηκε στο ρόλο του φορέα του λεγόμενου πολιτικά ορθού.

   Ξέρουμε ότι σήμερα σ’ όλο τον κόσμο έχει ξεκινήσει μια πορεία αντίστροφης μέτρησης, συνάντησης και πάλι του έργου και του καλλιτέχνη με τη ζωή και τις ανάγκες της. Αυτό αντανακλάται πια στα σημαντικότερα πολιτιστικά γεγονότα. Από την επιστροφή στη διερεύνηση των αναζητήσεων των αρχών του περασμένου αιώνα, που εξέφραζε η μεγάλη έκθεση για το μοντερνισμό πέρυσι στο Λονδίνο, μέχρι τη μεγάλη διεθνή εικαστική έκθεση πέρυσι το καλοκαίρι στο Μόναχο με δημιουργίες αποκλειστικά μετά το έτος 2000 και τίτλο «Επιστροφή στην εικόνα» ή το έντονα πολιτικό φετινό Φεστιβάλ θεάτρου της Αβινιόν. Στην Ελλάδα επίσης η καλλιτεχνική μήτρα φαίνεται και πάλι να γίνεται γόνιμη. Για να γεννήσει όμως χρειάζονται και οι συνθήκες: Να δυναμώσουν τα κινήματα αλληλένδετα με μια μεγάλη ενωτική και ριζοσπαστική αριστερά.